Czy odpłatne odstąpienie od przedwstępnej umowy kupna-sprzedaży jest opodatkowane VAT?

Wyrok WSA w Gliwicach z 14 listopada 2023 r., sygn. akt I SA/Gl 304/23.

Opodatkowaniu VAT podlegają – co do zasady – czynności charakteryzujące się wzajemnością. Zidentyfikowanie tej „wzajemności” nie jest jednak proste.

Tło sprawy

Lombard [dalej także jako: wnioskodawca, spółka] prowadzi działalność gospodarczą i działa w oparciu o „przedwstępne umowy kupna-sprzedaży”. Na poczet zakupu przedmiotów, lombard otrzymuje w dniu zawarcia umowy przedwstępnej zaliczkę od strony kupującej. W przypadku niezawarcia umowy przyrzeczonej lub odstąpienia od umowy przez kupującego, zaliczka podlega zwrotowi.

Zgodnie z zapisami przykładowej umowy przedwstępnej, do dnia zawarcia umowy przyrzeczonej, każda ze stron ma prawo odstąpić od umowy:

1. bez podania przyczyny, ale za zapłatą odstępnego;
2. bez zapłaty odstępnego w przypadkach i na zasadach określonych przepisami powszechnie obowiązującymi oraz w przypadku złożenia przez sprzedającego w umowie nieprawdziwych zapewnień lub oświadczeń, w tym w szczególności co do przysługującego mu prawa własności przedmiotu sprzedaży.

Lombard powziął wątpliwość odnośnie do charakteru odstępnego, otrzymywanego/ wypłacanego w razie odstąpienia od umowy przedwstępnej. Wystąpił do Dyrektora Krajowej Informacji Skarbowej [dalej: DKIS] z wnioskiem o wydanie interpretacji indywidualnej. We wniosku zadał organowi pytanie, czy odpłatne odstąpienie od przedwstępnej umowy kupna-sprzedaży jest opodatkowane VAT?

Zdaniem wnioskodawcy otrzymanie/ wypłata odstępnego z tytułu odstąpienia od umowy przedwstępnej, a tym samym rezygnacja z podpisania przyrzeczonej umowy sprzedaży, powinna być traktowana na gruncie przepisów ustawy o VAT[1] jako czynność pozostająca poza zakresem VAT (tj. niepodlegająca VAT). Nie dochodzi bowiem do odpłatnego świadczenia usługi ani do odpłatnej dostawy towarów.

Stanowisko DKIS

DKIS w interpretacji z 21 grudnia 2022 r.[2] uznał stanowisko Wnioskodawcy za nieprawidłowe. Spółka wniosła skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego [dalej: WSA] w Gliwicach.

Sprawa przed WSA

W wyroku z 14 listopada 2023 r. WSA uznał stanowisko spółki i uchylił zaskarżoną interpretację[3]. Wskazał, że organ podatkowy dokonał błędnej wykładni przepisów podatkowych, przez co doszedł do błędnego wniosku, że skorzystanie z umownego prawa do odstąpienia od umowy i zapłata odstępnego na rzecz spółki, skutkuje powstaniem czynności opodatkowanej VAT.

Zdaniem WSA w tym przypadku nie dochodzi ani do dostawy towarów, ani do świadczenia usług. Jest natomiast zawierana umowa przedwstępna, a w ramach zasady swobody umów, strony zastrzegły w umowie prawo do odstąpienia od niej, za zapłatą odstępnego.

Każda ze stron umowy przedwstępnej może skorzystać z takiego uprawnienia. Realizując je, w określonych w umowie przypadkach, płaci na rzecz drugiej strony odstępne. Wówczas nie dochodzi do zawarcia umowy przyrzeczonej – tj. umowy sprzedaży. Warto zaznaczyć, że dopiero na podstawie umowy definitywnej następowałaby dostawa towarów.

Sąd podkreślił, że czynność osoby, która odstąpiła od umowy za zapłatą odstępnego stanowi jednostronną czynność prawną. Nie znalazł też podstaw do przyjęcia, że lombard świadczy jakąkolwiek usługę, czym wpisywałby się w odpowiedni przepis ustawy o VAT. Po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu od umowy przedwstępnej, druga strona umowy nie może prawnie skutecznie zakwestionować takiego oświadczenia ani wskazać, że powstrzyma się się od jakiejś reakcji.

WSA, powołując się na argumentację przedstawioną przez NSA w wyroku z 13 lutego 2020 r.[4], uznał, że jeżeli nie ma żadnej czynności polegającej na świadczeniu usług po stronie lombardu, to stanowisko spółki należało uznać za prawidłowe, tj. że czynność odstąpienia od umowy i wypłaty odstępnego pozostaje poza zakresem opodatkowania VAT.

Znaczenie w VAT

Wyrok ten niewątpliwie należy uznać za pozytywny dla podatników. Choć sądy administracyjne wielokrotnie orzekały w zakresie czynności pozostających poza zakresem opodatkowania VAT, wciąż na tym polu powstają wątpliwości interpretacyjne.

W opisywanej sprawie WSA zwrócił uwagę przede wszystkim na kwestię „wzajemności” stosunku prawnego łączącego strony, tj. na to, czy za odstępnym „idzie” jakiekolwiek świadczenie usługi lub jakakolwiek dostawa towaru dokonywana przez drugą stronę umowy. Gdy wzajemności nie ma, trudno mówić o opodatkowaniu VAT takiej czynności.

***

[1] Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1570).

[2] Sygn. akt 0111-KDIB3-1.4012.897.2022.1.KO.

[3] Sygn. akt I SA/Gl 304/23.

[4] Sygn. akt I FSK 1382/17.